Τετάρτη 30 Μαρτίου 2011

Hans Cristian Andersen: ένα αφιέρωμα στον παραμυθά με το ψαλίδι με αφορμή την παγκόσμια ημέρα παιδικού βιβλίου

α. Γράφοντας με το ψαλίδι

Ο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν (2/4/1805-4/8/1875) είναι Δανός συγγραφέας , διάσημος για τα παιδικά παραμύθια του , που εμπνευσμένα από λαϊκές παραδόσεις , σκανδιναβικούς θρύλους, φιλολογικές πηγές ή προσωπικές αναμνήσεις, συνδυάζουν τη μελαγχολία με το χιούμορ και τη φαντασία με την πραγματικότητα. Είναι γνωστό ότι ο Άντερσεν λάτρευε το θέατρο και αρχικά ήθελε να γίνει ηθοποιός , χορευτής ή τραγουδιστής. Από την εφηβική του ηλικία, όταν φθάνει πάμφτωχος στην Κοπεγχάγη από την Οντένσ όπου γεννήθηκε, παθιάζεται με το θέατρο κι αρχίζει να να φτιάχνει μαριονέτες, μακέτες κουστουμιών και φιγούρες. Σχεδιάζει με μολύβι και πένα, αρχικά τοπία και πλάσματα φανταστικά και αργότερα πιο ρεαλιστικά θέματα. Τα σχέδια από τα ταξίδια του στην Ευρώπη, την Ασία και τη Β. Αμερική συμπληρώνουν και σχολιάζουν με μεγάλη ευαισθησία τις συναρπαστικές αφηγήσεις του. Ο Άντερσεν ως εικαστικός καλλιτέχνης προαναγγέλλει όλες τις εκφραστικές ιδιαιτερότητες του μοντερνισμού. Φτιάχνει κυβιστικά κολάζ, όπως ο Μαξ Ερνστ, ο Μαγκρίτ ή ο Σουίτερς, αλλά χρόνια νωρίτερα! Λίγο πριν πεθάνει φτιάχνει ένα παραβάν που θυμίζει την ποίηση του Ζακ Πρεβέρ.
"Δεν σκέφτομαι καθόλου το δημιουργικό γράψιμο. Η μόνη μου ασχολία είναι να φτιάξω ένα παραβάν... Προσπάθησα σε κάθε τμήμα του να περιλάβω μια ποιητική ιδέα ή μια ιστορική παράσταση και θα μπορούσε κανείς να πει ότι η συνολική εντύπωση που δίνει είναι ενός μεγάλου , πολύχρωμου παραμυθιού. Θα προτιμούσα ωστόσο να είχα γράψει το παραμύθι αυτό στο χαρτί, με πένα και μελάνι, αντί να κόψω απλώς εικόνες και να τις συνθέσω με τρόπο που να ταιριάζουν στον ειρμό της σκέψης μου" (από την επιστολή του Άντερσεν στην Mimi Holstein, 17 Μαρτιου 1874).Ο Χ.Κ.Άντερσεν τοποθέτησε το παραβάν στο υπνοδωμάτιο, μπροστά από το κρεβάτι του. Τα κολάζ του παραβάν έγιναν από τον ίδιο , το χειμώνα του 1873-1874.
Στα κολάζ του Άντερσεν εξέχουσα θέση κατέχουν οι "φιγούρες" που δημιουργεί σε δικής του έμπνευσης χαρτοκοπτικές συνθέσεις. Η χαρτοκοπτική που ξεκίνησε από τον 16ο αι. , τον 18ο αι. έχει διαδοθεί τόσο πολύ ώστε όλοι ασχολούνται μ'αυτήν.Η βιομηχανική παραγωγή φέρνει σε προσιτές τιμές ειδικά φύλλα χαρτιού που αναπαριστούν διάφορες εικόνες. Αυτήν την παράδοση ο Άντερσεν εξελίσσει δημιουργικά. Με εικόνες από τα φύλλα αυτά, από εφημερίδες ή έντυπα της εποχής , αλλά κυρίως με πρωτότυπες δικές του συνθέσεις φτιάχνει τα περίφημα χειροποίητα λευκώματα, τα οποία απευθύνει προσωπικά στα μικρά παιδιά των προσωπικών του φίλων (το λεύκωμα της Christine Stampe,της Astrid Stampe κλπ). Τα λευκώματα αυτά είναι ένα μέρος μόνο των μαγευτικών χαρτοκοπτικών του έργων.

Ο Άντερσεν είχε μανία με το "κόψιμο και κόλλημα" όσο και με τα ταξίδια και το γράψιμο. "Από το ψαλίδι του Άντερσεν ξεπετάγονται παραμύθια στη στιγμή!" έγραψε κάποτε σε έναν νεαρό φίλο του , τονίζοντας έτσι τον αυτοσχεδιασμό , που είναι φανερός σε όλη τη χαρτοκοπτική του. Το ψαλίδι , όπως και η πένα του, ήταν ένα δημιουργικό εργαλείο, που μπορούσε να δώσει μορφή στην ευτυχία, την οργή, την εμπιστοσύνη, τον φόβο , το μίσος και την αγάπη. "Πάντα έκοβε μ' ένα τεράστιο ψαλίδι κι εγώ δεν μπορούσα να καταλάβω πώς μπορούσε να φτιάχνει τόσο όμορφα, ντελικάτα πράγματα με τα μεγάλα του χέρια και το τεράστιο ψαλίδι του" (βαρόνη Ηolsteinsborg).Με την αίσθηση του χρώματος που είχε, την ικανότητα να σκέπτεται τρισδιάστατα και το ζωγραφικό του ταλέντο κατασκεύαζε περίπλοκα χαρτοκοπτικά έργα που απαιτούσαν χρόνο και συγκέντρωση. Όπως στα χαρτοκοπτικά του συνδυάζονταν όλες σχεδόν οι μορφές και τα σύμβολα που χρησιμοποιούσε με έναν αριθμό από μικρά παζλ που είχαν ένα σχήμα ή μια μορφή κρυμμένα στις κύριες γραμμές τους, έτσι και τα παραμύθια του έχουν αρκετά επίπεδα νοήματος και είναι ανοιχτά σε πολλές ερμηνείες.

Στα κολάζ του, που περιέχονται σε μεγάλα εργανωμένα λευκώματα για τα παιδιά των οικογενειών που ο Άντερσεν επισκεπτόταν συχνά, η μορφή της καλλιτεχνικής του έκφρασης ήταν εξαιρετικά μοντέρνα. Συμπεριλάμβαναν κάθε είδους εφήμερα υλικά, όπως αποκόμματα περιοδικών , εισιτήρια τρένων , χαρτονομίσματα, ετικέτες κρασιών, γραμματόσημα, χάρτες κλπ, τα οποία στη συνέχεια χρωμάτιζε ή τους πρόσθετε άλλο ένα στρώμα υλικού, π.χ. τα περισσεύματα από μια χαρτοκοπτική ή ένα πολύ σύντομο ποίημα, που συνέδεε τα σκόρπια μέρη του κολάζ σε μικρούς ομοιοκατάληκτους στίχους.(Πολλά παραπέμπουν στα κολάζ του ντανταϊσμού και του σουρεαλισμού του 1920).



Το μουσείο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν στην Οντενσ της Δανίας



β. Οπτικές μέσα στο χρόνο (απόσπασμα από τον κατάλογο της Εθνικής Βιβλιοθήκης των Παρισίων για τη έκθεση Άντερσεν του 1830.)
Ο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν γεννήθηκε στις 2 Απριλίου του 1805 στην Οντένσε, τη μεγαλύτερη πόλη της νήσου Φυν, στη Δανία.Δεν μπορούμε να ξέρουμε με βεβαιότητα σε ποιο ακριβώς σημείο  της πόλης ήρθε στον κόσμο ο Χ.Κ.Άντερσεν΄ το σίγουρο όμως είναι ότι αυτό έγινε μέσα στη μεγαλύτερη φτώχεια. Οι γονείσ του είχαν παντρευτεί δυο μήνες πριν από τη γέννησή του , προκειμένου να του εξασφαλίσουν τα δικαιώματα νόμιμου παιδιού . Ο πατέρας, τσαγκάρης με πενιχρά εισοδήματα, είχε υπηρετήσει για κάποιο διάστημα εθελοντής στο στρατό. Η μητέρα, τουλάχιστον 15 χρόνια μεγαλύτερη από τον άντρα της, δεν ήταν και πολύ αθώα όταν τον γνώρισε , αλλά , μετά το γάμο τους, εργάστηκε τίμια κάνοντας το σκληρό επάγγελμα της πλύστρας. Προς το τέλος της ζωής της , εθίστηκε αρκετά στο ποτό.Παρ' όλ' αυτά ο Άντερσεν μέχρι το τέλος της ζωής του έτρεφε βαθιά εκτίμηση για τη μητέρα του και για την ταπεινή εστία της παιδικής του ηλικίας.Στα δεκατέσσερά του , χωρίς πεντάρα στην τσέπη, έφυγε από το σπίτι του αναζητώντας τη δόξα που είχε ήδη βάλει στόχο να κερδίσει , χωρίς ακόμη να γνωρίζει τα χαρίσματά του ή πού θα τον οδηγούσαν. Φτάνοντας στο τέλος της ζωής του , ο ίδιος θεωρούσε πως έζησε ένα "θαυμαστό παραμύθι", πιο παράξενο απ' όσο θα μπορούσε ποτέ εκείνος να φανταστεί.Καθώς προερχόταν από τα λαϊκά στρώματα, ήταν αναγκασμένος να πολεμήσει ενάντια σε πολλά εμπόδια για να αποκτήσει πρόσβαση στην εκπαίδευση. Μόλις στα 23 του κρίθηκε ότι διέθετε τις απαραίτητες γνώσεις για να εγγραφεί φοιτητής στο Παν/μιο της Κοπεγχάγης. Από το 1828 αφιερώνεται ολοκληρωτικά στη ποίηση. Ο μακρύς κατάλογος των γραπτών του δείχνει το εύρος των δραστηριοτήτων του . Το 1822 εξέδωσε ανωνύμως ένα έργο , παιδικό και χωρίς πρωτοτυπία, αλλά το πρώτο του πραγματικά βιβλίο κυκλοφόρησε την 1η Ιανουαρίου του 1829. Δοκίμασε τον εαυτό του σε όλα τα λογοτεχνικά είδη και συνήθως με επιτυχία , όπως στις ταξιδιωτικές εντυπώσεις , κατά το ήμισυ δημοσιογραφικές , κατά το ήμισυ ποιητικές.Από τους συγγραφείς της χώρας του , ο Άντερσεν θα μείνει στην ιστορία ως εκείνος που μετέτρεψε τη δανέζικη γλώσσα σε ένα σύγχρονο και εύπλαστο εργαλείο , ικανό να εκφράσει συναισθήματα και να περιγράψει πράγματα τα οποία , πριν απ' αυτόν , δεν είχαν ακόμη  βρει την έκφρασή τους. Περιφρονημένος αρχικά στην πατρίδα του , έγινε γνωστός στο εξωτερικό από την ποίησή του. Οι πρώτες μικρές συλλογές παραμυθιών , που εκδόθηκαν το 1835, είχαν ως υπότιτλο: "Ιστορίες για παιδιά". Την ίδια χρονιά κυκλοφόρησαν στα γερμανικά, το 1842 στα σουηδικά , το 1846 στα αγγλικά και τι 1848 στα γαλλικά . Από τότε έκαναν το γύρο του κόσμου.  Ήδη πριν από το 1860 , τα παραμύθια του είχαν μεταφραστεί στα ινδικά και οι ιεραπόστολοι στη Βεγγάλη τα χρησιμοποιούσαν σαν αναγνωστικό. Για τα 70ά γενέθλιά του προσέφεραν στον ποιητή, σε ένδειξη τιμής ,   μια δεκαπεντάγλωσση έκδοση της "Ιστορίας μιας μητέρας".  Το 1874 κυκλοφόρησε μια νέα έκδοση του παραμυθιού αυτού , σε 22 διαφορετικές γλώσσες! Σύντομα έγινε ένας κοσμογυριστής που έχαιρε παντού μεγάλης εκτίμησης , ενώ στην πατρίδα του γινόταν αντικείμενο προσβλητικής και κακόβουλης κριτικής.Η μοίρα αρνήθηκε στον Χ. Κ. Άντερσεν να αγαπηθεί. Οι γυναίκες τις οποίες ερωτεύτηκε ανήκαν σε ποικίλες κοινωνικές τάξεις , αλλά με καμιά τους δεν στάθηκε τυχερός . Μόνος και άτεκνος έκλεισε για πάντα τα μάτια του στις 4 Αυγούστου του 1875 σε ένα εξοχικό σπίτι κοντά στην Κοπεγχάγη. Κανένας συγγενής δεν ακολούθησε το φέρετρό του, όταν , ύστερα από μια μεγαλόπρεπη επικήδεια τελετή στον καθεδρικό ναό της Κοπεγχάγης , το μετέφεραν διασχίζοντας την πόλη. Αλλά στο πέρασμά του το πλήθος συγκεντρωνόταν , χαιρετίζοντας με βαθύ σεβασμό τη σορό.
Το κοριτσάκι με τα σπίρτα : δύο διαφορετικές εκδοχές : η πρώτη του 1902 και η δεύτερη μια καλλιτεχνική εκδοχή που βασίζεται στη ... χαρτοκοπτική του Άντερσεν .