Το "φανταστικό διώνυμο" του Τζιάνι Ροντάρι

...Η λέξη ενεργεί μόνο όταν συναντά μια άλλη λέξη που την προκαλεί, την αναγκάζει να βγει από τη συνηθισμένη της τροχιά, να ανακαλύψει πως έχει την ικανότητα να σημαίνει κι άλλα πράγματα. Δεν υπάρχει ζωή όπου δεν υπάρχει αγώνας. Αυτό οφείλεται στο ότι η φαντασία δεν είναι μια χωριστή ικανότητα του νου: είναι ο ίδιος ο νους, στην ολότητά του, που κι όταν ακόμα αφοσιώνεται σε μια δραστηριότητα περισσότερο απ' ό,τι σε μια άλλη, χρησιμοποιεί πάντοτε τις ίδιες διαδικασίες. Και ο νους γεννιέται μέσα στον αγώνα, όχι μέσα στην ηρεμία. Ο Ανρί Βαλόν, στο βιβλίο του Οι αρχές της σκέψης στο παιδί έγραψε ότι η σκέψη σχηματίζεται ανά ζεύγη. Η έννοια "μαλακός" δεν σχηματίζεται πριν ή μετά την έννοια "σκληρός", αλλά συγχρόνως, σε μια σύγκρουση που είναι γέννηση.
Μια ιστορία μπορεί να γεννηθεί μόνο από ένα "φανταστικό διώνυμο".
"Άλογο-σκύλος" δεν είναι ένα αληθινό φανταστικό διώνυμο. Είναι ένας απλός συνειρμός στο εσωτερικό της ίδιας ζωολογικής τάξης. Στην ανάκληση των δυο τετραπόδων η φαντασία παρίσταται αδιάφορη. Χρειάζεται μια ορισμένη απόσταση ανάμεσα στις δυο λέξεις, πρέπει η μια να είναι αρκετά ξένη από την άλλη και το πλησίασμά τους να είναι μάλλον ασυνήθιστο, για να αναγκαστεί η φαντασία να μπει σε κίνηση με σκοπό να δημιουργήσει ανάμεσά τους μια συγγένεια, να οικοδομήσει ένα φανταστικό διώνυμο με τη βοήθεια της τύχης. Τις δύο λέξεις να τις υπαγορεύουν δυο παιδιά, χωρίς να ξέρει το ένα τι είπε το άλλο. Να βγαίνουν με κλήρο. Να τις δείχνει ένα δάχτυλο που δεν ξέρει να διαβάζει σε δύο διαφορετικές σελίδες ενός λεξικού.
Όταν δίδασκα, έστελνα ένα παιδί να γράψει μια λέξη στην μπροστινή όψη του πίνακα, ενώ ένα άλλο παιδί έγραφε μια άλλη λέξη στην πίσω όψη του. Η μικρή προπαρασκευαστική τελετουργία είχε τη σημασία της. Δημιουργούσε ατμόσφαιρα αναμονής. Αν ένα παιδί έγραφε, μπροστά στα μάτια όλων, τη λέξη ''σκύλος'', αυτή ήταν ήδη μια εξαιρετική λέξη, έτοιμη ν' αποτελέσει μέρος μιας έκπληξης, να παρεμβληθεί σ' ένα γεγονός απρόβλεπτο. Αυτός ο ''σκύλος'' δεν ήταν ένα οποιοδήποτε τετράποδο, ήταν ήδη ένας ήρωας ριψοκίνδυνος, έτοιμος για περιπέτεια, φανταστικός. Όταν γυρίζαμε τον πίνακα διαβάζαμε, ας πούμε, τη λέξη "ντουλάπα". Ένα γέλιο χαιρέτιζε την εμφάνισή της. Η λέξη ''ορνιθόρυγχος" ή "τετράεδρο" δεν θα 'χε μεγαλύτερη επιτυχία. Τώρα , μια ντουλάπα από μόνη της δεν μας κάνει ούτε να κλαίμε ούτε να γελάμε. Είναι μια παρουσία αδρανής, μια κοινοτυπία. Αλλά εκείνη η ντουλάπα που έκανε ζευγάρι μ' ένα σκύλο ήταν κάτι εντελώς διαφορετικό. Ήταν μια ανακάλυψη, μια επινόηση, ένα κέντρισμα ερεθιστικό.
Στο φανταστικό διώνυμο δεν παίρνουμε τις λέξεις στην καθημερινή τους σημασία, αλλά απελευθερωμένες από τις λεκτικές αλυσίδες στις οποίες καθημερινά ανήκουν. Είναι αποξενωμένες, αποκομμένες από το περιβάλλον τους , ριγμένες η μια εναντίον της άλλης σ' έναν ουρανό που δεν έχουν ξαναδεί. Τότε βρίσκονται στις καλύτερες συνθήκες για να δημιουργήσουν μια ιστορία.
Δημιουργώντας μια σχέση μεταξύ σκύλου και ντουλάπας παίρνουμε διάφορες εικόνες:
ο σκύλος με τη ντουλάπα
η ντουλάπα για το σκύλο
ο σκύλος πάνω στην ντουλάπα
ο σκύλος μέσα στην ντουλάπα
Καθεμιά απ' αυτές τις εικόνες μας δίνει το διάγραμμα μιας φανταστικής κατάστασης.
1.Ένας σκύλος περνά στο δρόμο με μια ντουλάπα στην πλάτη του. Είναι το κρεβάτι του, τι θέλετε να την κάνει. Την κουβαλά πάντα μαζί του, όπως το σαλιγκάρι κουβαλά το καβούκι του. Η συνέχεια όπως σας αρέσει.
2.Η ντουλάπα για το σκύλο μου φαίνεται , περισσότερο απ' οτιδήποτε άλλο, μια ιδέα για αρχιτέκτονες, διακοσμητές πολυτελείας. Είναι καμωμένη για να βάζουμε μέσα το παλτουδάκι του σκύλου, τα φίμωτρα και τα λουριά του, τις παντόφλες του για την παγωνιά, το κάλυμμα με τις φουντίτσες για την ουρά του, τα λαστιχένια κόκκαλα, τους ψεύτικους γάτους, το χάρτη της πόλης (για ναπηγαίνει ν' αγοράζει γάλα, εφημερίδες και τσιγάρα για το αφεντικό του). Δεν ξέρω αν θα υπάρχει εκεί μέσα κι ένα παραμύθι.
3. Ο σκύλος μέσα στην ντουλάπα είναι μάλλον πιο ελκυστικός. Ο δόκτωρ Πολύφημος γυρνά στο σπίτι του , ανοίγει την ντουλάπα για να πάρει τη ρόμπα του και βρίσκει εκεί μέσα ένα σκύλο. Αισθανόμαστε αμέσως την πρόκληση να βρούμε μια εξήγηση γι' αυτήν την εμφάνιση. Αλλά την εξήγηση μπορούμε και να την αναβάλουμε. Για την ώρα είναι πιο ενδιαφέρον να αναλύσουμε την κατάσταση. Ο σκύλος είναι ακαθόριστης ράτσας. Ίσως είναι σκύλος ειδικός να βρίσκει μανιτάρια ή σκύλος για κυκλάμινα. Για ροδόδεντρα. Καλοδιάθετος, κουνά την ουρά του στοργικά, απλώνει το ποδαράκι του ευγενικά, αλλά με κανένα τρόπο δεν θέλει να βγει από την ντουλάπα, όσο και να τον παρακαλά ο δόκτωρ Πολύφημος. Ύστερα ο δόκτωρ Πολύφημος πάει να κάνε ντους και βρίσκει άλλον ένα σκύλο στο ντουλαπάκι του λουτρού. Άλλος ένας είναι στο ντουλάπι της κουζίνας, ένας στο πλυντήριο πιάτων, ένας στο ψυγείο, μισοπαγωμένος, ένα τσιουάουα στο συρτάρι του γραφείου. Ο δόκτωρ θα μπορούσε σ' αυτό το σημείο να φωνάξει τον θυρωρό να διώξει τους εισβολείς , αλλά δεν είναι αυτό που θέλει η ζωόφιλη καρδιά του. Απεναντίας, τρέχει στο χασάπη να αγοράσει δέκα κιλά φιλέτο για να θρέψει τους φιλοξενούμενούς του. Από κει κι ύστερα, κάθε μέρα αγοράζει δέκα κιλά κρέας. Έτσι όμως προκαλεί την προσοχή. Ο χασάπης αρχίζει να τον υποψιάζεται. Ο κόσμος αρχίζει να τον σχολιάζει. Αρχίζουν τα κουτσομπολιά. Διαδίδονται συκοφαντίες. Μήπως ο δόκτωρ Πολύφημος κρύβει στο σπίτι του πυρηνικούς κατασκόπους; Μήπως κάνει διαβολικά πειράματα με όλες αυτές τις μπριζόλες και τα φιλέτα; Ο καημένος χάνει την πελατεία του. Κάποιος το σφυρίζει στην αστυνομία. Ο Διευθυντής της Αστυνομίας διατάζει να γίνει έρευνα στο σπίτι του. Κι έτσι ανακαλύπτουν ότι ο δόκτωρ Πολύφημος, ενώ ήταν αθώος, είχε τόσα τραβήγματα, για το χατίρι των σκυλιών. Κ.τ.λ.Η ιστορία σ' αυτό το στάδιο είναι μόνο η "πρώτη ύλη". Θα ήταν δουλειά ενός συγγραφέα να την ξαναδουλέψει, ώσπου να βγει τελειωμένο προϊόν. Αλλά εδώ μας ενδιέφερε μόνο να δώσουμε ένα παράδειγμα για τη χρήση ενός "φανταστικού διωνύμου". Το "παράλογο" μπορεί να μείνει έτσι. Πρόκειται για μια τεχνική που τα παιδιά καταφέρνουν μια χαρά να την εφαρμόσουν, όπως είχα την ευκαιρία να διαπιστώσω ο ίδιος σε πολλά σχολεία της Ιταλίας. Δεν πρέπει να παραβλέπουμε το κέφι που δημιουργεί. Στα σχολεία μας, γενικά, γελάμε πάρα πολύ λίγο. Η ιδέα ότι η εκπαίδευση του νου πρέπει να είναι κάτι σκοτεινό, είναι από εκείνες που πολύ δύσκολα μπορεί να καταπολεμήσει κανείς.Κάτι ήξερε ο Τζάκομο Λεοπάρντι όταν έγραφε το 1823: "Η πιο ωραία και ευτυχισμένη ηλικία του ανθρώπου, που είναι η παιδική ηλικία, βασανίζεται με χίλιους τρόπους, ανάμεσα σε χίλιες δυσκολίες, φόβους, κόπους που επιβάλλει η αγωγή και η εκπαίδευση , τόσο που ο ενήλικος, ακόμη κι όταν δυστυχεί... δεν θα δεχόταν να ξαναγίνει παιδί, αν ήταν να υποφέρει αυτά που έχω υποφέρει εγώ στην παιδική μου ηλικία".